“Ate?”, ang sigaw ko na muna… na parang bumubulong mula sa may labas ng kaniyang kwarto habang kumakatok ako sa may pinto nito.
Walang sagot.
“Ate?”, kumatok ako muli ngunit walang pa ring matinong sagot akong natanggap kundi ang katahimikang naririnig ko mula sa loob ng kaniyang kuwarto. Haay… malamang ay nasa binggit pa nga siya ng napakahimbing na pagtulog at sa ganitong lagay… ayaw pa nga ata niyang gumising.
“Ate, gumising ka na! Magsisimba pa po tayo!”, pangatlo ko nang katok sa kaniyang pinto ngunit wala pa ring sagot kung kaya’y napilitan akong pumasok sa kaniyang kuwarto… tutal… hindi naman pala ito naka-kandado.
Malinis ang kaniyang kwarto. Walang pinagbago, tila halos nagsabog ang iba’t ibang mababangong mga bulaklak sa bawat sulok nito dala ng mahalimuyak na pabango na ginagamit n’ya na s’yang akin namang nalalanghap ngayon. Aba! Kung nakakain lamang siguro ang naaamoy kong ‘yan ay malamang… akin na itong kinain dahil sa lubhang tamis nito– amoy yata ng pinaghalu-halong matatamis na sariwang prutas!
Malinis, organisado, at maaayos ang lahat ng nakikita ko roon maliban sa isang bagay… ang kama niya. At hayun s’ya… halos himbing na himbing sa pagtulog. Akap akap pa niya ang unan habang may matamis na ngiting nakaguhit sa manipis niyang labi
Magulo din ang kumot, ang unan ay kung saan saan at wala sa ayos ang kaniyang paghiga.
“Ate, bangon ka na… para maabutan pa natin yung simula ng misa!”
Mahimbing ang paghilik
“Uy?”
Tumalikod ang kinakausap kasama pa ang yakap na malambot na unan.
Inaalug-alog ko na ang kaniyang katawan ngunit wala pa rin. Haay naku! Nagpuyat na naman kasi s’ya kagabi sa kanonood ng romantikong teleserye. Ewan ko ba bakit kilig na kilig s’ya roon samantalang wala naman akong maintindihan?
Maya-maya’y tila may inuusal si Ate. Aba! Akalain mo at sa himbing ng tulog ay nanaginip pa nga? … habang ang kaniyang braso’y nakaakap sa unan at ang mgangiti’y halos umaabot na sa tainga!
“Ed…wa…ard…hmmm….Ed…”, napapaginipan nga n’ya ang nobya n’ya na pilit nililihim kay nanay lalo na kay itay. Ako lamang ang nakakaalam dahil ako ang nakatuklas sa lihim n’yang ito.
Umakyat yata ang dugo ko noon at nagtungo ako sa tabi niya at nilakasan ko ang aking boses panggisig sa kanya kasabay ng pag-aalog na naman uli sa kaniyang katawan.
Narinig na n’ya ako pero isang maarteng ungol ng pagtanggit lamang ang kaniyang sagot.
“Ate?!”
“Ugh! Iy!” , sabay maarteng kumakamot sa buhok pagkatapos sa baba at pagkatapos sumimangot sabay sumagot muli nang nakapikit ang mata, “Limang minuto… limang minuto…” sabay tumalikod muli at natulog.
Nainis na ako sa mga sandaling iyon. Gano’n kasi ugali n’ya. Nagdarasal ng lima pang minuto pero pagkatapos ng limang minuto ay hihingi na naman ng panibagong limang minuto hanggang sa ito’y umabot na ng kalahating oras at kung minsa’y… isang oras pa nga o higit pa. Ewan ko ba pero tila naiinis ako sa mga taong ganoon. Kung kaya’t hinila’t hinatak ko ang kaniyang paa paalis sa kama. “Uy! Ate!”
“Ano ba? Hindi mo ba narinig? Limang minuto pa… pwede?”, ang mataray na sagot ng kaniyang malambing na boses.
“Ate naman?” ang halos naiiyak kong sagot “Ayokong mahuli kasi sa misa… magagalit sa akin si Mama Mary pati na rin si Papa Jesus!”
Pasuplada siyang sumimangot at saka maarteng inikot ang kaniyang mga mata at saka painis na bumuga ng hangin.
Senyas na iyon na gising na s’ya kung kaya’t ako’y nanaog na pababa ng hagdanan.
Pagkababa… “ ‘Nay! Gising na po pala si Ate.”
“O sige… umupo ka na r’yan (sa may silya ng hapagkainan) at matatapos na ang niluluto ko.”
Ha?! Hindi pa pala s’ya tapos magluto…
“ ‘Nay? Ano po ulam?”
“Tuyo, anak…” magrereklamo na sana ako pero “… at ipiniritong itlog pati na rin ang paborito mong hotdog.”
Ah… di bale na lang… masarap naman pala ang agahan.
“O s’ya anak? P’wede ba kitang mautusan sandali?”, ang malambing na tanong n’ya sa’kin”
Tumango ako at saka s’ya nagpatuloy, “ Bili ka naman ng toyo kina Manong Kalbo… pang mamarinada ko lang sa baboy mamaya.”
“Bakit po?” ang magalang kong pang-uusisa
“Mag-iihaw kasi tayo mamayang tanghalian…”
Dumukot na ako ng barya sa pitaka ni nanay at saka nagtungo na…
Habang papalabas ay nakita kong muli ang aparador na ginagawa ni tatay para sa lalagyan ng marami kong libro. Nalungkot ako… pagkakita ko iyon. Papaano kasi… hindi na yata ‘yon matatapos. Halos ang bagal ng pag-unlad ng aparador na iyon. Hindi kasi iyon tinatapos ni Tatay sa iisang araw lamang. Paputol putol kasi siya kung magtrabaho. Batid ko na kayang kaya iyong matapos ng kahit mga isang araw lamang… pero halos mag-iisang b’wan na yata’t hindi pa ‘yon natatapos. Gusto ko sanang paringgan s’ya minsan na “Gagawa s’ya ng proyekto, hindi naman pala tatapusin ni tila hindi naman sine-seryoso yung paggawa ng proyektong ‘yon. Ang masakit pa ay… nangako pa s’ya.”
Haay… nababalutan tuloy ng lungkot ang nararamdaman ko ngayon. Halos mapanglaw na ata hitsurang gumuguhit sa aking mukha. Sayang! Maipagyayabang ko pa naman sana ito kina Nonoy, Pablo at Butsoy dahil sa kinikinita ko’y wala pa silang aparador na gano’n kataas tulad ng sa ginagawa ni Tatay na hindi naman ata pala matatapos.
Alam mo? Minsan pa nga ay pinaalahanan ko si tatay na “ ‘Tay? Yung aparador po?”
“Oo, anak. Ikaw… Wala kang tiwala sa tatay mo? Kayang kaya ko ‘yan… hayaan mo… mamayang tanghali.” Buong pagmamalaki’t pagmamayabang pa n’ya at tiwalang tiwala sa sarili pero… hayun! Ang ‘mamayang tanghali’y’ hindi natuloy at magiging ‘mamayang hapon’. Hindi na naman matutuloy at magiging mamayang gabi. Hindi na naman matutuloy hanggang magiging kinabukasan hanggang sa aabutin ng isang linggo, …dalawang linggo, …tatlong linggo, …hanggang sa umabot na ng isang buwan!
Ayaw ko mang mawalan ng pag-asa pero… parang natutunan ko na ring hindi umasa dahil doon. Haay… napabuntong hinga na naman tuloy ako.
Nakalabas na ako ng bahay at bumulaga sa akin ang hugis bilog na prutas na mukha ni Butsoy. Bukod sa kalaro ko s’ya ay magkatabi lamang ang mga bahay namin.
“Uy! Pepe!”, Bati n’ya sa’kin habang hawak hawak n’ya ang isang malaking eroplanong papel na pinaghirapan naming gawin kahapon.
“ ‘Lika… laro tayo!”, ang nakakatukso n’yang pag-imbita. Tatakbo na sana ako tungo sa kan’ya upang makipaglaro pero naalala ko na naghihintay si nanay sa akin.
“Mam’ya na lang. May pinapagawa pa kasi sa’kin si Nanay.” Ang tugon ko sabay napatanong lang ako, “Ikaw? Wala na bang pinapagawa sa’yo sa bahay?”
Maiinggit na sana ako sa kan’ya pero… ang sagot n’ya’y malayo pala sa inaasahan ko. “Mero’n… pero… mamaya na lang! Tutal… marami pa namang oras… at may mamaya pa naman para tapusin ko itong trabaho ko…” ang kanyang tugon sabay panunukso n’ya sa’kin, “Mamaya na rin ‘yang ginagawa mo… ‘lika laro tayo.”
“Butsooy!” sasagot na sana ako ng hindi pero dagling may galit na tinig ang aming naririnig na palakas nang palakas at palapit nang palapit sa aming kinalalagyan.
Mayamaya’y malakas na bumukas ang pintuan ng bahay nila at isang malaking ‘biik’ ang lumitaw! Ginusot ko ang mata ko. Ah! Nanay pala n’ya iyon!
“Halika nga, bata–ng! ‘to!” ang kanyang naiinis at nanggigil na sigaw
“Aray! Aray!” ang iyak naman ni Butsoy habang pinipingot ang kaniyang tainga at hinihila ito papasok sa kanilang bahay.
Biglang umikot ang ulo ng nanay n’ya paharap sa’kin (kinabahan ako!) at saka nagbigay ng maasim at pilit na ngiti, “Ma–ma–ya na la–ng, Pe–pe ha? … may ga–ga–win pa kasi si But…soy eh…” napaka- sarsastiko ng mukha niya na hindi ko na kayang maipaliwanag o maipinta lamang gamit ang mga salita. Nakangiti sa’kin pero bakas ang pagkagigil sa kaniyang anak.
Pagkasara ng pinto, may mabibilis akong mga galit na salitang narinig at isang ramdam na ramdam na “Uuuuuggh!” at mga kasunod pang mga iyak.
… Hayun! Napalo na naman…
Dumiretso na ako patungo sa tindahan nina Manong Kalbo… pero hindi iyon ang kan’yang totoong ngalan… kalbo kasi ang tuktok ng ulo nito tsaka bundat! Ay! Kung hindi mo malirip ang pagkakalbo nito… tumingin ka na lang sa rebulto ni San Francisco na siyang patron ng kalikasan.
Maraming bumibili kay Kalbo. Talagang mura kasi ang mga tinda n’ya kumpara sa ibang mga tindahan d’yan… kaya kahit may kalayuan ay doon kami nagtitiyigang bumili.
Napaisip na naman ako sa mga nangyari kanina pagbangon ko lamang sa k’warto hanggang sa kalagayan kong naglalakad ngayon patungo sa tindahan. Naalala ko ang matinding pagtanggi ni Ate na magising muna at minungkahi pa niyang bigyan pa siya ng limang minuto na tatagal din pala ng isang oras. Naalaala ko rin ang proyektong sinimulan ni Tatay na hindi na rin natapus-tapos dahil sa paputul-putol niyang pagtatrabaho hanggang sa bumagal ang pag-unlad ng ginagawa niyang aparador hanggang sa hindi na tuluyang matapos. Pati yung kay Butsoy din… yung alam mo yun? Yung pagsasantabi niya ng mga bagay na kailangang gawin at uunahin muna ang laro?
Napaisip tuloy ako ng malalim. Naalaala ko ang salitang Mañana Habit na nabasa ko kama-kailan lang sa isang pahina ng aklat na nakalimutan ko na ang pamagat. Malamang… sakit nga naming mga Pilipino ang ugaling gano’n… Ang pagsasantabi ng bagay hanggang sa tuluyan itong hindi na matapos, …Ang pagpapa- ‘mamaya na!’ sa isang gawain na susundan pang muli ng isa pang ‘mamaya na!’ hanggang sa ang ‘mamaya’ na ito ay abutin ng kinabukasan, ng lingo, ng buwan, ng taon, ng dekada, ng siglo, … o dili kaya’y ng milenyo na rin. Marahil kaya napapatagal ang pag-unlad dahil tayo mismo ang nagsasantabi nito sa hindi tuwirang pamamaraan.
Marahil… tama nga ang sabi ng napanood ko minsan sa palabas, “Ang kahapon ay walang hanggang kamatayan.” Hindi iyon ang ibig sabihin ng nasa palabas pero parang may kinalaman ang kasabihang iyon sa aking napansin sa umagang ito.
Naisip ko tuloy ang bayang ito… kaya siguro napapatagal rin ang pag-unlad ng bayan dahil sa ugaling ring ito ng mamamayan. Nabatid ko tuloy na kung halos karamihan ay ganito ang ugali… wala ngang mangyayari kundi ang hintayan na lamang. Hintayan lamang na kung saan may milagrong dumating. Maraming bagay ang maaaring gawin sa bawat minuto pero lubos itong nasasayang dahil sa pagsasantabi ng mga bagay na ito. Ang masakit pa ay kung ano pa ang mga naisasantabi ay yaon pa pala ang mas lubos pang nakakatulong o dili kaya’y mas higit pang kailangan na gawin… gaya ng nakita ko kay Butsoy kanina.
Maya-maya’y napasulyap ako sa naglalarong mga bata. Ah… hindi ang mga bata! Hindi. Ang nilalaro nila… Ang nilalaro nilang Lego ang s’yang pumukaw sa aking tingin. Ang mga batang iyon ay nakagawa ng isang matibay na pundasyon gamit lamang ang maliliit na mga Lego na pinagpatung-patong, … na pinagbuklodbuklod!
Muli ay may katanungan pumukaw sa aking isipan na… Kung ang maliliit na mga butil ng buhangin ay nakakapagtayo na ng isang malaking gusali, ganoon din kaya sa taungbayan… na kung ang kahit maliliit at payak na magagandang bagay na kanilang mga nagawa araw araw… ay makabubuo din ng isang napakatatag na bansa… kung pagbubuklod-buklod natin ang lahat ng mga iyon? … na kung ang bawat mahahalagang bagay ay hindi naisasantabi kada minuto… tayong lahat ay makakalikha ng isang dakilang bagay na makakatulong sa muling pagbangon ng ating bansa! … na kung ang lahat ng ating mga nagagawa, ga’no man kaliit at kapayak, kung pagbubuklurin ang lahat… ay makalilikha tayo ng isang matibay na pundasyon para sa kinabukasan ng atin bayan!
Naalaala ko na naman tuloy ang mabagal na pag-unlad ng aparador at si tatay. Naisip ko na ang aparador na iyon na kaniyang binubuo ay maiwawangis na natin sa ating bayan at si tatay naman ay maihahalintulad sa isang mamamayang Pilipino! Napapabagal ang pagtapos ng aparador dahil minsan ay nakakalimutan ito ni tatay, naisasantabi niya ang kaniyang hangarin na matapos ito, nagsasabi si tatay ng ‘mamaya na’ hanggang sa hindi na ito tuluyang magawa, at higit sa lahat ay nakakalimutan minsan ni tatay ang kanyang obligasyon at responsibilidad para tapusin ang hangarin na kanyang simulan!
Sayang! Kung buo ang pagpupursigi dito ni tatay na matapos agad… ay sana natapos na ito nang wala pang isang araw at hindi na sana umabot ito pagkatagaltagal at mas lalo’t hindi na pinaasa pa ang kabataang tulad ko.
“Pabili po?”, sigaw ng maliit na boses ng isang batang babae at doon ko narinig ang isang pamilyar na tatamadtamad na boses. “Anong bibilihin mo?”
Naririto na pala ako sa tapat ng tindahan…
Copyright © 2009 by J. Estoque
All Rights Reserved
